Ο όρος ενδομητρίωση παραπέμπει σε παθολογία “εντός της μήτρας”, πράγμα που δεν ισχύει, καθώς η ενδομητρίωση είναι η δημιουργία ενδομητρίου ιστού εκτός της μήτρας. H ενδομητρίωση πιο συχνά δημιουργεί κύστεις στις ωοθήκες που είναι ανώδυνες και ανακαλύπτονται τυχαία στον υπέρηχο. Μια άλλη μορφή αποτελεί κηλίδες ενδομητρίωσης στο περιτόναιο και τέλος, εστίες βαθύτερα στους ιστούς των γεννητικών οργάνων, του εντέρου και της ουροδόχου κύστης. Η τελευταία, ονομάζεται οζώδης ή διηθητική οπισθοπεριτοναϊκή ενδομητρίωση. Αυτή η μορφή είναι και η πιο επώδυνη και αντιμετωπίζεται μόνον με λαπαροσκοπική εξαίρεση.

Γενικότερα η ενδομητρίωση σε όλες τις μορφές θεραπεύεται σωστά μόνον χειρουργικά. Οι συντηρητικές θεραπείες τύπου αντισύλληψης ή διακοπής της περιόδου με ενέσεις, δεν έχουν δώσει μόνιμες λύσεις. Η χειρουργική θεραπεία πρέπει να γίνεται μόνον από εξειδικευμένες ομάδες σε οργανωμένα κέντρα. Η διάγνωση μπορεί να γίνει με κολπικό υπέρηχο, μαγνητική τομογραφία και κολπική εξέταση, που στις διηθητικές μορφές είναι ίσως και η πιο αξιόπιστη. Οι πιθανότητες επανεμφάνισης της νόσου, ανεξαρτήτως ηλικίας, είναι σπάνιες αρκεί η αντιμετώπιση της, εξ αρχής να είναι ριζική.

Η νόσος έχει ανακαλυφθεί περίπου στα τέλη του 19ου αιώνα και έκτοτε αποτελεί το επίκεντρο έρευνας δεκάδων γενιών μελετητών. Μετά από 100 χρόνια έρευνας και δημοσιεύσεων έχουμε καταλήξει να πιστεύουμε ότι στη βάση υπάρχει ένας προδιαθεσικός γενετικός παράγοντας στη γυναίκα, ο οποίος μετά την εφηβεία πυροδοτεί μια σειρά από ορμονικά, ανοσολογικά και βιοχημικά γεγονότα, που έχουν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία αυτών των βλαβών. Ίσως σε αυτά να προστίθενται και περιβαλλοντολογικοί λόγοι, που ενίοτε ενισχύουν τη γενετική προδιάθεση του ατόμου.

Η ενδομητρίωση σε κάποιες μορφές της, όπως οι οπισθοπεριτοναϊκές μορφές, προκαλούν πόνο κατά την διάρκεια της περιόδου. Οι κύστεις στις ωοθήκες ή η περιτοναϊκή ενδομητρίωση, μόνες τους δεν πονάνε εκτός αν συνοδεύονται και από διηθητικές εστίες που είναι και ο λόγος του πόνου.

Η ενδομητρίωση έχει πολλές διαβαθμίσειςβαρύτητας. Σαν βαρύτητα εννοούμε πόσο εκτεταμένη είναι η ενδομητρίωση, ποσά όργανα έχει προσβάλει, και πόσο καιρό έχει δράσει μέσα στο σώμα. Άρα, η βαρύτητα εκφράζεται από συνδυασμό παραγόντων. Όσο πιο διάχυτη είναι η νόσος, τόσο και η έκταση το βάθος και ο αριθμός των οργάνων που μπορεί να προσβάλει. Ο τρόπος που η ενδομητρίωση ενοχλεί την γονιμότητα είναι η δημιουργία συμφύσεων που όσο αυξάνονται, παραμορφώνουν την ανατομία και φυσιολογία των έσω γεννητικών οργάνων.

Αν η νόσος αντιμετωπισθεί έγκαιρα, η θεραπεία και η αποκατάσταση της λειτουργίας των οργάνων είναι ικανοποιητική. Σε παραμελημένες όμως μορφές, που η ενδομητρίωση έχει παραμείνει για μεγάλο διάστημα, ή χειρότερα αν έχει χειρουργηθεί στο παρελθόν πλημμελώς, τότε η αποκατάσταση της γονιμότητας δεν είναι και τόσο τέλεια.

Συμπερασματικά, οι παράγοντες που επηρεάζουν την αποτελεσματικότητα του χειρουργικού αποτελέσματος είναι, η διάρκεια της δραστηριότητας της νόσου στον οργανισμό, η έκταση της νόσου και τέλος, προηγούμενες ανεπιτυχείς χειρουργικές προσπάθειες.

Υπάρχουν τρείς βασικές περιοχές στο σώμα που φιλοξενούν αυτές τις βλάβες. Οι ωοθήκες, η περιτοναϊκή επιφάνεια και οι ιστοί που βρίσκονται στην πύελο αλλά

κάτω από την επιφάνεια του περιτοναίου. Σπανίως, η ενδομητρίωση μπορεί να βρεθεί και σε όργανα μακριά από την πύελο όπως το έντερο, το διάφραγμα ή ακόμα και στον πνεύμονα.

Στην Ελλάδα τουλάχιστον αντιπροσωπεύει την πιο συχνή έκφραση της νόσου και συνήθως ανακαλύπτεται τυχαία κατά την διάρκεια γυναικολογικού υπερήχου. Στον υπέρηχο παρατηρούνται κύστεις μέσα στις ωοθήκες, οι οποίες λόγω της σύστασης του υγρού- «σοκολατοειδές»- παρουσιάζουν μια ιδιάζουσα ηχογραφική εικόνα. Αυτές όταν ανακαλύπτονται έχουν συνήθως μέγεθος πάνω από 3, 4 εκατοστά και αφορούν συχνότερα την αριστερή ή σπανιότερα και τις δύο ωοθήκες (Σχέδιο 1). Χαρακτηριστικά η ωοθηκική ενδομητρίωση δεν πονάει παρά μόνο αν συνοδεύεται από ενδομητρίωση σε άλλες περιοχές όπως π.χ οπισθοπεριτοναϊκή, η οποία συνοδεύεται από άλγος. Λόγω θέσης και μεγέθους μπορεί να εμποδίζει τη φυσιολογική σύλληψη. Η θεραπεία είναι επεμβατική, γίνεται λαπαροσκοπικά και αφορά την αφαίρεση της κύστης με τη λιγότερο δυνατή ενόχληση του υγειούς ωοθηκικού ιστού.

Αυτή η μορφή της νόσου ανευρίσκεται τυχαία στη διάρκεια διαγνωστικής λαπαροσκόπησης για υπογονιμότητα. Παρουσιάζει εικόνα καφεοειδών, κόκκινων ή ασπριδερών κηλίδων στην επιφάνεια του περιτοναίου κάτω από τις ωοθήκες, κοντά στη βάση της μήτρας ή στην πρόσθια επιφάνειά της, κοντά στην ουροδόχο κύστη. Παρόλο που δεν δημιουργεί ιδιαίτερα προβλήματα στην περιτοναική κοιλότητα όπως συμφύσεις ή ανατομικές ανωμαλίες, φαίνεται να

συναντάται πιο συχνά σε γυναίκες που προσπαθούν να τεκνοποιήσουν παρά σε γυναίκες που έχουν ήδη οικογένεια. Ο μηχανισμός με τον οποίο ενοχλούν τη σύλληψη είναι άνοσο-χημικός και η γονιμότητα βελτιώνεται μετά την εξαίρεση των περιτοναϊκών βλαβών ή τη χορήγηση φαρμακευτικής αγωγής.

Αυτή είναι η πιο σοβαρή έκφραση της νόσου διότι δημιουργεί σοβαρές ανατομικές διαταραχές και συνοδεύεται από πόνο κατά την διάρκεια ή και εκτός διάρκειας της περιόδου. Ευτυχώς στη χώρα μας αποτελεί την πιο σπάνια μορφή ενδομητρίωσης σε σχέση με τις βορειότερες ευρωπαϊκές χώρες, που φαίνεται να πλήττονται πιο συχνά.

Γυναίκες με οπισθο-περιτοναϊκή ή εν τω βάθει, ή οζώδη ενδομητρίωση – όλοι παρεμφερείς όροι – πονάνε όχι μόνο κατά την διάρκεια της περιόδου, αλλά και κατά τη διάρκεια σεξουαλικών επαφών, εντερικών κενώσεων, ούρησης αλλά και κατά τη διάρκεια της μέρας.

Αυτή η μορφή ενδομητρίωσης δημιουργεί όζους, δηλαδή τοπικές διογκώσεις, οι οποίες εστιάζουν σε περιοχές όπως οι σύνδεσμοι της μήτρας που είναι στη βάση του οργάνου πίσω από το περιτοναϊκό κάλυμμα και είναι πλούσιοι σε νευρικά πλέγματα. Αυτά τα ογκίδια με την πάροδο του χρόνου παραμορφώνουν και παγιδεύουν ιστούς, αλλάζουν την τοπική ανατομία και προκαλούν στερεές και συμπαγείς συμφύσεις. Με τον όρο σύμφυση εννοούμε τη συμπλησίαση και συνένωση οργάνων που υπό φυσιολογικές συνθήκες είναι ελεύθερα. Οι ενδομητριωτικές συμφύσεις παρενοχλούν τη λειτουργία του παγιδευμένου οργάνου και με αυτόν τον τρόπο δημιουργούν συμπτώματα όπως πόνο, υπογονιμότητα, κλπ.

Η οπισθο-περιτοναϊκή ενδομητρίωση, όταν συναντάται, μπορεί να συνοδεύεται και από ωοθηκική ή και περιτοναϊκή ενδομητρίωση. Αυτό το σύμπλεγμα δημιουργεί μια εικόνα γενικευμένης πυελικής ενδομητρίωσης, η οποία είναι από τις βαρύτερες μορφές και αποτελεί τη βασικότερη αιτία της γυναικείας υπογονιμότητας και πόνου.

Στην περίπτωση της οπισθοπεριτοναϊκής ενδομητρίωσης η διάγνωση γίνεται κλινικά, διότι η ασθενής περιγράφει ξεκάθαρα την περιοχή και τη συχνότητα του πόνου. Επίσης, έλεγχος και ψηλάφιση της περιοχής προκαλεί σχεδόν πάντοτε τον πόνο που περιγράφει η γυναίκα. Επί πλέον διακολπικός ή διορθικός υπέρηχος συμπληρώνουν την κλινική αξιολόγηση διότι απεικονίζουν την βλάβη ή τις βλάβες, ενώ σε δύσκολες περιπτώσεις η μαγνητική τομογραφία βοηθάει περισσότερο. Σε πολύ ιδιαίτερες περιπτώσεις μπορεί να χρειαστεί να γίνει πυελογραφία και βαριούχος υποκλυσμός.

Η περιτοναϊκή και η οπισθοπεριτοναϊκή ενδομητρίωση δεν φαίνεται να συσχετίζονται με κακοήθεια. Η ωοθηκική ενδομητρίωση, αν και σπάνια, έχει συσχετιστεί με κακοήθη εξαλλαγή στο εσωτερικό κύστης σε σχέση με τις άλλες δύο μορφές.

Ενδομητριώματα, τα οποία αναπτύσσονται γρήγορα και έχουν συμπαγή στοιχεία στο εσωτερικό της κύστης, πρέπει να αξιολογούνται με μαγνητική τομογραφία και να αντιμετωπίζονται άμεσα. Και σε αυτές τις περιπτώσεις η λαπαροσκοπική προσπέλαση είναι εφικτή, αλλά η πιθανότητα μετατροπής της επέμβασης σε λαπαροτομία θα πρέπει να έχει συζητηθεί με την ασθενή.